عیناً شونینگ اوچون، بیز تیل نینگ تورلی دور و باسقیچلریده تن آلینیب ایشله تیله دیگن سۉزلر، اتمه لر و لکسیمه لرنینگ اۉزگرشی، ینگیلری نینگ تاپیلیشی، یسه لیشی و قۉللـه نیلیشی و اېسکیلری اېسه اولرگه اۉرین بۉشه تیب ارخه ئیک بۉلیشیگه گواه بۉله میز.

جهان تیللری تورکومیده آرال-آلتای تیللری جدا کۉپ ترماقلی دیر. قاله بېرسه اوشبو ترماق نینگ تورک اولوسیگه تېگیشلیسی بشقه ترماقلریگه نسبتاً کۉپ شېوه لی تیللر قطاریگه کیره دی. منبعلر تورک تیلیگه تېگیشلی برچه بویوک شېوه لرینی چمه سی (28) ته دېب کۉرستگنلر. بولردن 20 ته سی یازوو و کتابتگه اېگه دیر. بو تیللر اره سیده فقط یاقوت و چوواش تیللری بشقه لرگه بوتونله ی توشینرلی اېمس. قالگن تیللر اېسه بیر-بیرلریگه انچه یقین بۉلیب، انچه مشترکلیکلری بار. (داکتر جواد هیئت، سیری در تاریخ زبان و لهجه های تورکی، نشر پیکان، اوچینچی چاپ، تهران: 1380، ص 298)

بویوک تیلچی محمود کاشغری اۉزی نینگ منگو اثری ”دېوان لغات التورک“ ده اۉشه پیتده تورکی قوملرنی اصلده 20 ته دېیدی و اولرنینگ تیلی حقیده معلومات بېره دی. او بشقه خلقلر، اینیقسه پارسلر بیلن یقینلشمه گن تورکی قوملرنینگ تیلینی رسا، ناب و پاکیزه دېب بیله دی. اۉزگه قوملر بیلن رابطه سی بۉلگن تورکلرنینگ تیلینی رکیک و ناخالص دېیدی. شو باعث، او اۉیغورلر تیلینی صاف دېیدی. اوغوزلر تیلینی اېنگ آسان و توخسی، چیگیل، قپچاق و یغمالرنیکی نی تۉغری دېیدی. او خاقانیه تورکچه (تورکی خاقانی) سینی اېنگ تاتلی و یارقین تیل دېب ایته دی. (دېوان لغات التورک، دکتور حسین محمد زاده صدیق نینگ فارسچه ترجمه سی، اختر نشری، تبریز: 1383، مؤلف نینگ کیریش سۉزی، 90-92 بېتلر)

هرحالده تیلچیلیک (تیلشناسلیک) بیلیمی ساحه سیده بوتون تورک قوملری نینگ تیلینی عموماٌ ”تورک تیلی“ و ”تورکچه“ دېب کېلگنلر. کېینلر، اینیقسه تورکی خلقلر عربلر و تاجیکلر بیلن رابطه تاپیب، تورلی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مناسبتلر اۉرنه تیلگندن سۉنگ، ایکله تمان نینگ تیللری هم بیر-بیرلریگه معلوم تأثیر کۉرستدی.

عیناً شو باعث، تورک تیلیده عرب و فارس تیللری نینگ سۉز و قۉشیمچه لریدن فایده لنیب یسلگن سۉزلر و اتمه لر هم تاپیله باشله دی. جمله دن عرب-فارس نسبت ”ی“ سی بیلن جدا کۉپ سۉزلر یسلدی. بو آقیمده ”تورکی“، ”تورکی تیل“، ”تورکی لفظ“، ”تورکی الفاظ“، ”تورکی لغت“، ”تورکی لسان“، ”تورکی زبان“ سینگری بیر قنچه اره لش یا قۉشمه اتمه لر هم ایلگرگی ”تورک تیلی“ و ”تورکچه“ سۉزلری قطاری معناداش (مترادف، سینونیم) صفتیده بېملال و کېنگ کۉلمده ایشله تیله بېردی.

هجری سکیزینچی- اۉنینچی (میلادی 14-16) عصرلر چۉزیغیده بو ینگی و یریم یات اۉزلشگن سۉزلر و اتمه لر حتی اوی نینگ تۉریدن اۉرین آلیب، اصلدن کۉره کۉپراق و کېنگراق ایشله تیلیب، کیشی اولرنی سِره هم (هیچ هم، اصلا) یات سیره مه دی! هرقله ی، تیللر اوچون بونداق آقیملر و حادثه لر بوتونله ی طبیعی نرسه اېدی، البته.

اېندی گپ شو که، قدیمدن و نوایی و بابر زمانلری همده اولردن انچه کېینگی عصرلرده هم ”تورک تیلی“، ”تورکچه“، ”تورکی“ و ”تورکی الفاظی“ سینگری اتمه لر و سۉزلر برچه تورک اولوسی نینگ عموم ادبی تیلیگه نسبتاً قۉللـه نیلیب کېلدی. چونکه بو نرسه برچه لر اوچون توشینرلی اېدی.

”قوتادغو بیلیک“ اثریده ”تورک لغتی“ تورک تیلی معنی سیده ایشله تیلگن. شونینگدېک، تورک ادبی تیلی تاریخیدهعرب-فارس نسبت ”ی“ سی بیلن یسلگن ”تورکی“ سۉزنی بیرینچی بۉلیب هجری سکیزینچی عصر شاعری سیف سرایی اۉزی نینگ ”گلستان بالتورکی“ اثری نینگ آتی همده متنیده قۉلـله گن: ”شیخ سعدی گلستانین تورکی ترجمه قیلسک“ (ح. ده بایف، ز.حمیدوف و ز. خالمنانوا، اۉزبېک ادبی تیلی لکسیکه سی تاریخی، ”فن“ نشریاتی، تاشکېنت: 2007، 127-بېت)

بویوک متفکر میرعلیشېر نوایی اېسه بو اۉرینده آزی بیلن یېتی-سکیز ته سۉز و اتمه نی معناداش یۉسونده ایشلتگن:

1- تورکچه:

مېن تورکچه باشله بان روایت

قیلدیم بو فسانه نی حکایت…

2- تورکی:

تورکی نظمیدا چو تارتیب مېن علم

ایلادیم اول مملکتنی یک قلم

3- تورک الفاظی:

سېنگا انچه حق لطفی واقع دورور

که تا تورک الفاظی شایع دورور

بو تیل بیرله تا نظم اېرور حق ایشی

یقین قیلمه میش حق سېنیدېک کیشی

و:

”خیالغه انداق کېلدی کیم، تورک الفاظی نینگ دغی رقعه لری همول مثال بیله بیتیلگه ی …“ (نوایی اثرلریدن، منشأت ، عبدالله رویین اهتمامی، 1388ییل، 188 بېت)

4- تورکچه الفاظ:

”چون تورکچه الفاظ بیله نظم غه التفات قیلمس اېردیلر، بیر فارسی غزل ایتدیلر“

(نوایی اثرلریدن، خمسة المتحیرین، 1388ییل، 111 بېت)

5- تورکیچه تیل:

”… چون مطالعه سیگه مشغول بۉلدوم … همول اربعین غه تورکیچه تیل بیله ترجمه آرزوسی کۉنگولغه توشتی“ (نوایی اثرلریدن، خمسة المتحیرین،90 بېت)

6- تورکچه تیل:

”… حاصل که تورکچه تیل بیله بو نوع دېوان که مذکور بۉلدی و …)

(محاکمة اللغتین، تاشقین بهایی اهتمامی بیلن، 1388ییل، 56 بېت)

7- تورک لفظی:

”… و اول تورک لفظی ده بو نوع ترکیب بیله ادا تاپیب دورور…“

(محاکمة اللغتین، 1388ییل، 15بېت)

”ینه تورک لفظی نینگ محبوب جانبی دین یسنماغی مقابله سیده، سارت لفظی ده …“

(اۉشه اثر، 16بېت) 

8- تورک تیلی:

”اما سارت اولوسی نینگ ارذالی دین اشرافی غه چه و عامی سیدین دانشمندی غه چه هیچ قیسیتورک تیلی بیله تکلم قیله آلمسلر.“ (محاکمة اللغتین، 9بېت)

9- تورکی الفاظ:

”قالدی تورکی الفاظ بیله مقصود اداسی و …“ (محاکمة اللغتین، 1388ییل، 8 بېت)

منه بیر حضرت نوایی نینگ اۉزی ”تورکچه“ سۉز (لکسیمه) گه شونچه مترادف و معادل سۉز ایشلتگن.

اېندی یوسف حاجب خاص نینگ ”قوتادغوبیلیک“ اثریده گی ”تورکی لغت= تورکچه“ همده ابوالغازی خان نینگ ”شجرۀ تورک“ اثریده گی ”تورکی تیلی“ و ظهیرالدین محمد بابرشاه نینگ ”بابرنامه“ سیده گی”تورکی لفظ“ کبی اتمه لرنی هم قۉشسک، فقط یوقاریده اېسلنگن شوگینه اۉرنکلرنینگ اۉزی همه سی بۉلیب (12) ته گه یېته دی!

سلطان حسین میرزا بایقرا اۉزی نینگ نثری رساله سیده نوایی حقیده سۉزلب، ”تورکی آیین الفاظ“ اتمه نی هم ایشلتگن: ”تورک تیلی نینگ اۉلگان جسدیغه مسیح انفاسی بیله روح کیووردی و اول روح تاپقان لارغهتورکی آیین الفاظ تار و پودی دین تۉقولغان حله و حریر کییدوردی …“ (دیوان سلطان حسین میرزا بایقرا، با مقابله و تصحیح محمد یعقوب واحدی، کابل: 1346 ش.، رساله سلطان حسین بایقرا، ص 222)

اگر حوصله قیلیب ادبیاتیمیزده گی بشقه چاغداش و ممتاز اثرلرنی کیشی تېکشیرسه، کیم بیله دی دېیسیز، شولرگه اۉخشش بلکه بشقه کۉپلب اۉرنکلر هم تاپیلیب قالر!

خیر میلی، بو اۉرینده سۉراقلر شو که:

-         بیرگینه ”تورکچه“ سۉز اوچون نېگه مونچه کۉپ معناداش (مترادف)؟!

-         بیرگینه ”تورکچه“ سۉز اوچون مونچه خیلمه-خیل معناداشلر تیلنی بوزمه یدی می؟

بیرینچی سۉراققه مقاله نینگ اۉتگن سطرلریده اېسلنگن انیق عامللر و سببلر قسماً جواب دیر. اوندن تشقری، معناداش سۉزلر اۉشه سببلر و عامللر طفیلی اۉرته گه کېلیب، تیل نینگ باییشی و امکانیتی نینگ کېنگییشی گه سبب بۉله دی.

ایکینچی سۉراق جوابیگه شونی ایتیش کېره ک که بو نرسه و عموماً شو آقیم، کېلتیریلگن اۉرنکلر و منبعلر و فاعللریگه کۉره اصلا تیلنی بۉزمه یدی. اۉشنداق که اۉتگن بویوکلریمیز اولرنی ایشله تیب، نه یلغوز تیلنی بوزمه دیلر، بلکه ادبی تیلنی رواجلنتیریب بای اېتدیلر و یوقاری چۉقیلرگه کۉتردیر! اصلاٌ بو نرسه هر بیر تیل اوچون بیر ضرورت سنه له دی چاغی.

بو مسأله گه تېکیشلی ینه بیر مهم نکته شو که، ایریم سۉزلر و اتمه لرنینگ تاپیلیشی یا یسه لیشی، قاله بېرسه پیتی کېلیب تشله نیب ارخه ئیک بۉلیشی، تیل قاعده لریدن تشقری معلوم بیر تاریخی، جغرافی، سیاسی، دینی، … عامللر یا سببلر طفیلی هم یوز بېره دی. بو نرسه هم اساساً معلوم حاکم شرایط (سیاسی، اجتماعی و فرهنگی) گه باغلیق دیر. بو حقده هم ادبیاتچیلیک (ادبیاتشناسلیک)، هم تیلچیلیک (تیلشناسلیک) و هم بشقه بیلیملردن کۉپلب اۉرنکلرنی اېسلش و اولرنی ایضاحلش ممکن. بیراق مقاله چۉزیلیشی و اصل موضوعدن اوزاقله نیشدن تییلیب، اولردن اۉته میز.

دېمک، کۉپ مناظره لرگه سبب بۉلگن و سبب بۉلیب کېله یاتگن شونداق اۉرنکلردن بیری ”چغتای تیلی“ یا ”چیغتای تیلی“ اتمه سی دیر.

معلوم که چنگیزخان باشچیلیگیده گی یورشلر نتیجه سیده بوتون اۉرته آسیا مغوللر قۉلی آستیگه اۉتدی. چنگیزخان اۉلگنیدن سۉنگ، اونینگ بویوک امپراتورلیک قلمروی اۉغیللری اره سیده بۉلیندی. شونده اۉرته آسیانینگ بیر بۉلیمی، جمله دن ماوراءالنهر اونینگ اۉغللریدن بۉلمیش چغتای حاکمیتی آستیده بۉلدی. انه شو پیتدن باشلب، اۉشه زمان نینگ عنعنه یا رسمیگه کۉره، چغتای قلمرویده یشب یورگن برچه خلقلر ”چغتای اولوسی“ دېیه باشلندی و بو اتمه بوتون تاریخلر و بشقه علمی اثرلرده کېنگ قۉللـه نیله بېردی.

چغتای قلمرویده گی خلقلرنینگ اساسی و کۉپی تورکی خلقلر اېدی. بولرده عمومی بیر ادبی تیل قۉلـله نردی. بو تیل ”تورکچه“ یا ”تورکی“ دېب اته لردی. بو پیتده اوشبو ”تورکچه“ بو ساحه دن تشقری اۉزگه ساحه لرده گی تورکلر بیلن هم مشترک اېدی. بیراق، چغتای قلمرویده گی ”تورکچه“ و شو بیلن بیرگه ”ادبی تورکچه“ حتی بو زماندن ایلگریدن باشلب، اۉزیگه خاص عنصرلر و یۉنه لیشلری طفیلی رواجلنیب، ینگی توس (مضمون و شکلیگه کۉره) آلماقده اېدی.

بو تیل عیناً چغتای حاکمیتی زمانیده اۉزیگه خاص خصوصیتلرنی بشقه منطقه لرده گی تورکچه لرگه نسبتاً یققال کۉرسه تیب، رواجلنیش آقیمی دوام اېتیب، نوایی زمانی و عیناً اونینگ سیرقیرره ایجادی و فعالیتی طفیلی اېنگ یوقاری چۉقیلرگه کۉتریلدی. منه شونده ”چغتای اولوسی“ اتمه سی یانیده ”چغتای تیلی“ اتمه سی و بو تیلگه تېگیشلی ”چغتای ادبیاتی“ هم یوزه گه کېلدی و خلق عامه سی ارقه لی قۉلـله نیله باشله دی. (بو حقده کۉپراق معلومات اوچون قره نگ: نتن ملله یف، اۉزبېک ادبیاتی تاریخی، برهان الدین نامق دری ترجمه و تعلیقاتی بیلن نشر اېتگن بیرینچی و ایکینچی جلدلری، پشاور: 1379ییل، اینیقسه 784-791 بېتلر)

خودی شونگه اۉخشش، کیچیک آسیا یا حاضرگی تورکیه ده عثمانیلر سلاله سی حاکمیتی زمانیده، اولرنینگ قلمرویده گی ادبی تیل ایریم خصوصیتلریگه کۉره اولرگه نسبت بېریلیب، ”عثمانلی تیل“، ”عثمانلی تورکچه“دېیلیشی نی هم بیله میز. شو تیل حتی بشقه اوغوز لهجه لریدن فرقلی بۉلیشی اوچون ”استانبول تورکچه سی“ (تورکی استانبولی) دېب هم یوریتلردی.

بو اۉرینده شونی اېسلش لازم که تیل و ادبیات ساحه سیده حتی یلغوز ”چغتای“ یا ”عثمانی“ دېیلگنده، درواقع اۉشه ایکی تیل یا ادبیات کۉزده توتیلردی!

اۉشه دورلرده تألیف اېتیلگن کۉپلب اثرلر، اینیقسه سۉزلیکلر آتی یا عنوانلریده شو اتمه لرنی کۉریش ممکن؛ مثال اوچون شیخ سلیمان افندی نینگ ”لغت چغتای و تورکی عثمانی“ یا ”قاموس عثمانی“ و بشقه لر. (سۉزلیکلر حقیده قره نگ: ح. یارقین و ش. یارقین، در بارۀ زبان، خط و فرهنگنویسی تورکی (اۉزبېکی)، کابل: 1385، صص 58-66)

ایریم کیشیلر ”چغتای تیلی“ اتمه سینی گویا اوروپا شرقشناسلری اختراع قیلیب، تورکولوژی ساحه لریگه تحمیل قیلگنلر، دېگن فکرنی هردایم ایتیب یوره دیلر. حال آنکه بونداق اېمس! حرمتلی اۉقووچیلرگه ”چغتای تیلی“ اتمه سی تورک ادبی تیلی ساحه سیده بیرینچی قتله قچان و کیم تمانیدن قۉلـله نیلگنی یقین که نهایت قیزیقرلی بۉلسه کېره ک.

تورک ادبی تیلی نینگ منبعلریگه کۉره بو اتمه نی ایلک قتله اوروپالیکلر اېمس، بلکه بویوک متفکر میرعلیشېر نوایی قۉللـه گن! بو مورد ده نوایی، یوقاری سطرلرده اېسلنگن ”تورکچه“ سۉزی نینگ بیر معناداش یسمه سیدن فایده لنگن. نوایی نینگ ”میزان الاوزان“ اثریده شونداق یازگن سطرلری بار:

”… تورک تیلی بیله قلم سوردوم و هرنېچوک قاعده ده کیم معنی افکاریغه زینت و آرایش کۉرگوزوب اېردیلر،چغتای لفظی بیله رقم اوردوم.“ (میزان الاوزان، عبدالله رویین اهتمامی بیلن، امیرعلیشېرنوایی فرهنگی انجمنی نشری، مزارشریف: قویاش ییلی 1372، 2- بېت)

بیز نوایی قۉلـله گن تورک لفظی، تورکی الفاظ و … کبی ”تورکچه“ سۉزی نینگ معناداشلری بیلن یوقاری سطرلرده تانیشگن اېدیک. بنابرین، میزان الاوزان ده کېلتیریلگن سطرلرده گی نوایی نینگ ”چغتای لفظی“دن مقصدی اۉشه ”چغتای تیلی“ دیر.

نوایی ”چغتای لفظی“ دن تشقری، اثرلریده ”چغتای خلقی“ و ”چغتای اولوسی“ اتمه لرینی هم کۉپ ایشلتگن. چنانکه ”میزان الاوزان“ ده تغین شونداق یازه دی: ”ینه تورک اولوسی، به تخصیص چغتای خلقی ارا شایع اوزان دور کیم، الر سرودلرین اُول وزن بیله یسب، مجالسده ایتورلر.“

ابوالغازی خان بو حقده ”چغتای تورکیسی“ نی ایشلتگن: ”بیر کلمه چغتای تورکیسی ندین و فارسی دین و عربی دین قۉشمه یمن روشن بۉلسون، تېب.“ (ابوالغازی، شجرۀ تورک، ”چۉلپان“ نشریاتی، تاشکېنت: میلادی1992، 31-بېت)

شونی هم اېسلش اۉرینلی دیر که میلادی اۉن تۉقیزینچی عصرنینگ 60 ییللریده مجارستانلیک مشهور تورکولوگهرمان وامبری ”چغتای تیلی“ و ”چغتای ادبیاتی“ اتمه لرینی علمی استفاده گه آلیب کیردی.   (اۉزبېک ادبی تیلی لکسیکه سی تاریخی، 4-بېت)

نوایی زمانی و اوندن ایلگریراق تورکی خلقلر اره سیده ”اۉزبېک“ آتی بیلن بیر خلق نینگ بارلیگیگه نوایی نینگ اۉزی اشاره بېرگن:

یانا یوز مینگ اۉزبک مغول بیرلا ضم

یوز اېلیک مینگ اول ساری قلماق هم

و:

یانا منگغیت اۉزبک بیله یانداشیب

ایکی زلفدېک یوزلاری چیرماشیب…

(محمدحلیم یارقین، برگهایی از تاریخ اۉزبېکان افغانستان، مزارشریف: 1384ییل، 36بېت)

بیراق بونگه قره مه ی، اۉشه پیتلرده بو خلق نینگ تیلی بۉلگن ”اۉزبېکچه“ یا ”اۉزبېک تیلی“ دېگن سۉز یا اتمه، ادبی تیل منبعلریده اوچره مه یدی یا حداقل مېن اوچره تمه گنمن. انیقراغی، ”اۉزبېکچه ادبی تیل“ دېگن اتمه استعمالده اېمس یا که حالی تاپیلمه گن اېدی.

شونی هم اېسلش کېره ک که، ”تورکی تیللر“ دېیلگنده اۉزبېک، اۉیغور، تورکمن، قزاق، قیرغیز، قره قلپاق و بشقه تیللر کۉزده توتیله دی. (غنی عبدالرحمانوف و شمس الدین شکوروف، اۉزبېک تیلی تاریخی گرمتیکه سی، ”اۉقیتووچی“ نشریاتی، تاشکېنت: 1972، 19-بېت) شونینگدېک، تورکی جمهوریتلر یا تورک جمهوریتلری دېیلگنده هم تورکی تیل جمهوریتلر کۉزده توتیله دی. حتی ایریم چاغداش تیلچیلر و نظریاتچیلر ”تورکی تیللر“ اتمه سینی تۉغری دېب بیلمه یدیلر و اولر اۉرنیگه ”تورکی تیل شېوه لری“ اتمه سینی ایشله تیشنی معقول دېیدیلر! (رحمانی فرد، محمد، نگاهی نوین به تاریخ تورکهای ایران، 1370، ص 27)

اۉزبېک خلقی ییریک بیر ملت صفتیده شکلله نیب، شو بیلن بیرگه ”اۉزبېک تیلی“ یا ”اۉزبېکچه“ اتمه لری هم ادبی تیل منبعلریده ایشله تیله بېردی. اینیقسه تورکستان بویوک سرزمینی روسلر ارقه لی پرچه لنیب، علیحده جمهوریتلر اۉرته گه کېلگندن سۉنگ، نوایی زمانیدن قۉلـله نیلیب کېلگن ”تورکچه“ یا ”تورکی“ و یا ”تورک تیلی“ و بشقه معناداشلری اۉزبېکلر اره سیده استه-سېکین اۉز اۉرنینی ”اۉزبېکچه“ و ”اۉزبېک تیلی“ گه بۉشه ته بېردی. بیراق، اۉتمیش ادبی میراث و تیلیمیزنینگ اۉتمیش تمللری ”عموم تورک“ و ”عموم تورکچه“بیلن محکم باغلیق بۉلگنیلیگی اوچون اتمه لر کۉپینچه مترادف یۉسونده ایشله تیلیب کېلدی.

بو اۉرینده، اصلیده حاکم توزوم نینگ سیاستی هم اساساً ”تورک“ و ”تورکستان“ توشونچه لری و واقعیتلرینی خلق ذهنیدن یوویش اېدی! خودی شو نرسه بیزنینگ اولکه میزده هم یۉلگه قۉییلدی. ”تورک“، ”تورکستان“، ”تورکی“، ”جنوبی تورکستان“، ”تورکستانی“ و ”تیربند تورکستان“ کبی سۉزلر و توشونچه لر بوتون رسمی دایره لر و اثرلردن چیقه ریب تشلندی و مشئوم آقیم تورلی شکل و یۉللر ارقه لی همان دوام اېتماقده….

هرحالده، اۉزبېکستان آتلی اولکه یوزه گه کېلیب، ”اۉزبېک تیلی“ هم بشقه قرداش تورکی تیللر قطاریده اۉز اۉرنینی تاپدی. اېندی اۉزبېک تیلچیلیک بیلیمی ترماقلریده حقلی یۉسونده اساساً ”اۉزبېک تیلی“ اتمه سی قۉللنماقده.

دېمک ”اۉزبېک تیلی“ نینگ تورلی تاریخی باسیقیچلری و میراثی تېکشیریلگنده، خواهی- نخواهی اېسکی تورکچه، تورکچه، چغتای تیلی، … کبی اتمه لر و اولرگه تېگیشلی موضوعلرنی دخلدارلیگی یا اوچره شی طبیعی حال اېدی. چونکه اولر ”اۉزبېک تیلی“ نینگ تملی و اۉتمیشینی تشکیل بېره دی. بیراق اولر، اینیقسه”چغتای تیلی“ اۉزبېک تیلچیلیک ساحه سیده اېسکی اۉزبېک ادبی تیلی دېیلردی: ”اېسکی اۉزبېک ادبی تیلی“ ”چغتای تیلی“ نامی بیلن هم یوریتیله دی. بو تیل چغتای حاکمیتی ساحه سی جمله دن ماوراءالنهرده یشب تورگن تورکی خلقلرنینگ ادبی تیلیگه نسبتاً ایشله تیلردی.“(اۉزبېک تیلی تاریخی گرمتیکه سی، 24-بېت)

”اۉزبېک ادبی تیلی لکسیکه سی تاریخی“ آتلی اثرنینگ مؤلفلری، ”چغتای تیلی“ و ”اېسکی اۉزبېک تیلی“لکسیمه لری نینگ تاریخینی تورلی منبعلر و عالملرنینگ نظرلریده ایزلب کېلیب، شونداق یازه دیلر:

”ا. م. شچېربېک ”چغتای“ و ”اېسکی اۉزبېک تیلی“ اتمه لرینی بیر-بیریدن فرقلش کېره کلیگی گه تیلشناسلر دقتینی تارتیب، ”اېسکی اۉزبېک“ اصطلاحی بیلن جانلی خلق تیلی نینگ نظرده توتیلیشی نی،”چغتای“، اتمه سی بیلن اېسه ”اېسکی اۉزبېک تیلی“ نینگ ادبی شکلینی توشونیش مقصدگه موافقلیگی نی قیدله یدی.

xx عصر سابق شورالر زمانیده ایجاد قیلگن تورکولوگلر تېموریلر دوریگه خاص یازمه ادبی تیلگه نسبتاً ”چغتای“ و”اېسکی اۉزبېک“ اصطلاحلرینی موازی روشده قۉللب کېلدیلر. اۉزبېک تیلشناسلیگی و ادبیاتشناسلیگی ایکینچی اصطلاح نی قۉللشنی لازم تاپدی.“ (اۉزبېک ادبی تیلی لکسیکه سی تاریخی، 14-15 بېتلر) دېمک، ایکله سی هم تۉغری، بیراق اۉزبېک تیلشناسلیگیده ایکی سیدن بیری (ایکینچیسی) ترجیع بېریلدی.

شونی هم اېسلش کېره ک که، حاضرگی اۉزبېک تیلچیلیگی و ادبیاتچیلیگیده یوقاریده گی قرار آلینگن بۉلسه هم، بیراق حالی هم هر ایکله اتمه نینگ موازی قۉللنیشی مطبوعات و سۉزلشوولرده همان کۉرونیب توریبدی. اولرنی اېسکی اۉزبېک تیلی (چغتای تیلی) و چغتای تیلی (اېسکی اۉزبېک تیلی) شکلیده کۉرسه تیشگه مجبور بۉله دیلر! هرحالده بو ایکله اتمه نی ایشله تیلیشی چلکشلیک توغدیرمه یدی.

بیراق شو مسأله ده اېسلش لازم که، ”اېسکی اۉزبېک تیلی“ یا ”اېسکی اۉزبېک ادبیاتی“ اتمه لری نینگ قۉللش ساحه سی تار بۉلیب، فقط اۉزبېکستانده اۉزبېک تیلشناسلیگی و ادبیاتشناسلیگیده گینه ایشله­تیله دی. حال بو که، ”چغتای تیلی“ یا ”چغتای ادبیاتی“ اېسه تورکیه، ایران و بوتون غرب تورکولوگلری تماندن همان استعمال ده دیر. اولرده ”اېسکی اۉزبېک تیلی“ و ”اېسکی اۉزبېک ادبیاتی“ اتمه لر قۉللنمه یدی.

قیسقه سی شو که، بو ایکله اتمه نی هیچ بیرینی ناتۉغری دېب بۉلمه یدی. اولر معلوم بیر تاریخی و مدنی شرایطده یسه لیب، استعمالگه توشگن. شونینگ اوچون افغانستان مطبوعاتیده یازووچیلر و تحقیقاتچیلرنینگ ایکله سیدن بېملال فایده لنیشلرینی کۉره میز.

اېندی بو موضوعگه تېگیشلی سۉنگگی سۉزیمیز ”اۉزبېکچه“، ”اۉزبېک تیلی“ ، ”اۉزبېکی“ و ”اۉزبېک تورکچه سی“ (تورکی اۉزبېکی) اتمه لری حقیده دیر.

”تورکچه“ اتمه سی و معناداشلریگه تېگیشلی یوقاریده بېریلگن کېنگ معلوماتلر و اۉرنکلر اگر نظرده توتیلسه، بیزنینگچه بو اتمه لر حقیده آرتیقچه سۉزنینگ کېره گی یۉق. چونکه اۉزبېکچه، اۉزبېک تیلی و نهایت اۉزبېکیاتمه لرنینگ یسه لیشی و قۉلـله نیشی ”تورکچه“، ”تورک تیلی“ و ”تورکی“ اتمه لر بیلن بیر خیل یۉریق و قاعده گه استوار دیر. اگر اولوغ نوایی زمانیده ”اۉزبېک خلقی“ اتمه سی بیلن بیرگه ”اۉزبېکچه“ ناملی اونینگ خاص ادبی تیلی هم استعمالده بۉلگنیده اېدی، او ذات خودی ”تورکچه“ اتمه نینگ مترادفلری سینگری”اۉزبېکچه“ نینگ هم ”اۉزبېکی“، ”اۉزبېک الفاظی“، ”اۉزبېکچه الفاظ“،“اۉزبېکیچه تیل“، ”اۉزبېک لفظی“، ”اۉزبېک تیلی“، ”اۉزبېکی الفاظ“، ”اۉزبېکی لفظ“ و ”اۉزبېکچه تیل“ کبی مترادفلرینی ایشلتسه لر عجب اېمس اېدی!

بنابرین، بیز مطبوعاتیمیز و ییغینلریمیزده کۉپراق ”اۉزبېک تیلی“، ”اۉزبېکی“ و ”اۉزبېکچه“ اتمه لرنینگ قۉللـه­نیشی نی اوچره تیب توریشیمیز طبیعی. چونکه، بیر تماندن اۉتمیشدن ادبی میراثلریمیزدن بیزگچه یېتیب کېلگن عنعنه و حتی قاعده بار؛ ایکینچی تماندن، تیلیمیز حاضر هم فارس و عرب تیللری بیلن ایکی تمانلمه چوقور رابطه و تأثیرده دیر؛ اوچینچیدن، چمه سی برچه ضیالیلریمیز بوتون اۉقیش دورلرینی فارسچه گه توگتگنلر!

اېندی خودی نواییلر ”تورکی“ و اونگه قۉشیلیب یسلگن ایریم اتمه و عباره لردېک، حاضر بیز ”اۉزبېکی“، ”اۉزبېکی لفظ“، ”اۉزبېکی تیل“، ”اۉزبېکی پروگرام“، ”اۉزبېکی کتاب“، … سنگری اتمه لرنی احیاناً  اوچره تگنیمیزده، بیر آز اۉیلب، احساساتگه بېریلیب کېتمسلیگیمیز کېره ک!!

ایلگری ایتگنیمیزدېک، اۉزبېکستاندن تشقری اۉزگه یورتلر اینیقسه تورکیه، ایران و غرب  عالملری اۉزبېکچه یااۉزبېک تیلی اۉرنیگه کۉپراق اۉزبېک تورکچه سی نی ایشله ته دیلر. چونکه اولرچه، اۉرته آسیانینگ برچه خلقلری تورکی خلقلر بۉلیب، اۉزبېکلر، تورکمنلر، قزاقلر و بشقه لر تورک نینگ ترماقلری دیر. شو باعث، تیللرینی هم ”تورکی“ نینگ ترماقلری دېب حسابله یدیلر. ”تورکیه تورکچه سی“ یا ”تورکیه تورکیسی“، ”اۉزبېک تورکچه سی“ (فارسچه سی تورکی اۉزبېکی)، ”آذربایجان تورکچه سی“ کبی اتمه لر حاضرده قۉللـه نیشی شونینگ اوچون دیر. بیراق بو اتمه لر اۉزبېکستان بیلیم ساحه سی، اینیقسه تیلشناسلیک قرارلریگه کۉره جۉنگراق و حتی ناتۉغری کۉرینیشی هم ممکن. بو قاعده نېچه عصر بورون محمود کاشغری تماندن ”اوغوز تورکچه سی“، ”یغما تورکچه سی“، ”خاقانیه تورکچه سی“ کبی شکلده اله قچان ایشله تیلگن اېدی!

هرحالده، خالص تیل یره ته من دېگن فکر، اونینگ طرفدارلری اوچون قنچه لر چیرایلی و مهم کۉرونسه-ده، بیراق حاضرگی زمان، اینیقسه تیللرنینگ بیر-بیریگه بۉلگن کوچلی تأثیری، قاله بېرسه بوگونگی بیلیم و تخنیک نینگ کوچلی آقیمی جاری بۉلگن بیر پیتده انچه قیین و حتی ناممکن دیر. بیز تیلیمیزنینگ صافلیگی، پاکیزه لیگی و قاعده لرینی معلوم بیر چېگره ده سقلشده کوچیمیز یېته دی، خلاص. بو اۉرینده عصبیت یره میدی! تیللر اۉزیگه کېره کلی بۉلگن تورلی گرامرلیک و لکسیک عنصرلرنی بشقه تیللردن آله دی و ”بار تباغیم، کېل تباغیم“ مقالگه کۉره، اۉزی هم بشقه لرگه بېره دی یا اولر آله دی. بو آقیم اېسکی زمانلردن بېری برچه تیللر اوچون همان دوام اېتیب کېلگن و دوام اېته دی.

محمد حلیم یارقین